- Tên gọi: Km0 - đường 10, đường 20 tháng 7
- Loại hình: Di tích lịch sử cách mạng
- Địa điểm: xã Vạn Ninh
- Sự kiện/nhân vật: Những trận đánh vô cùng ác liệt ở km0, km5 và ngã ba Dân Chủ (ngã ba Âm phủ)
- Giá trị tiêu biểu: Cầu nối, nút chiến lược của hệ thống giao thông các tuyến Đông - Tây và Nam - Bắc
- Xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia ngày 07/5/2009; xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt ngày 9/12/2013.
Đường 10 được xuất phát từ km0 ở ngã ba đường 15, ở khe Phủ, khu vực Áng Sơn, thuộc địa phận xã Vạn Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, với vị trí ở gần giới tuyến quân sự tạm thời (Vĩ tuyến 17), nên đường 10 lúc đầu gọi là đường 20 tháng 7, là con đường gần như ngắn nhất chi viện trực tiếp đến chiến trường.
Dù ra đời muộn hơn so với đường 12, đường 15 và đường 20, nhưng đường 10 đã góp phần rất lớn trong việc vận chuyển hàng hóa, vũ khí phục vụ cho các chiến trường miền Nam và nước bạn Lào. Cũng chính vì thế, trong những lần tiến hành chiến tranh phá hoại miền Bắc, đường 10 là một trong những tuyến mà đế quốc Mỹ tìm cách tập trung đánh phá dữ dội và quyết liệt nhất, nhằm ngăn chặn sự chi viện của quân và dân ta cho chiến trường miền Nam.
Trong những năm 1966-1967, khi cuộc chiến tranh chống Mỹ, cứu nước của dân tộc ta bắt đầu vào giai đoạn ác liệt, hệ thống giao thông qua tỉnh Quảng Bình được xem là cầu nối, là nút chiến lược của hệ thống giao thông chi viện từ Bắc vào Nam. Để ngăn chặn mọi sự chi viện từ hậu phương miền Bắc cho chiến trường miền Nam và các chiến trường Lào, Campuchia, đế quốc Mỹ đã tập trung đánh phá các tuyến giao thông trọng điểm trên địa bàn tỉnh Quảng Bình, cho máy bay ném bom xuất kích 330 lần/ngày, có ngày lên đến 440 lần. Trong năm 1967, địch xuất kích máy bay chiến đấu gấp 6 lần so với năm 1966.
Với mức độ đánh phá ác liệt như vậy, các tuyến đường ngang vượt Trường Sơn như đường 12 và đường 20 bị phong tỏa, mọi hoạt động của ta bị ngưng trệ, ảnh hưởng đến việc chi viện chiến lược cho các chiến trường. Trước tình hình đó, tháng 4/1967, Trung ương đã quyết định mở thêm cửa khẩu thứ 3 vượt Trường Sơn - đó là đường 10 (còn gọi đường 20/7). Đường 10 xuất phát từ ngã ba Áng Sơn (Vạn Ninh, Quảng Ninh) chạy về phía Tây, vượt đỉnh Trường Sơn, gặp đường 129 (là đường nối đường 12 và đường 9) trên đất nước Lào.
Đường 10 là tuyến đường được mở qua địa hình cực kì phức tạp. Bộ Giao thông Vận tải đã giao nhiệm vụ cho Cục Công trình I, trực tiếp là đồng chí Lê Ngọc Hoàn chỉ huy tìm mở tuyến[1], đồng chí Lê Đức Ân - Cục trưởng Cục công trình I phụ trách kỹ thuật và phụ trách công trường.
Để mở tuyến đường này, Bộ Giao thông Vận tải đã huy động một lực lượng lớn hơn 6000 người, hầu hết là thanh niên xung phong trên khắp cả nước như Hà Nội, Hải Phòng, Hà Nam, Thái Bình, Thanh Hóa, Nghệ An,... Không thể kể hết mọi khó khăn, gian khổ, vất vả và thiếu thốn của các lực lượng tham gia thi công tuyến đường này. Họ phải chiến đấu, lao động trong điều kiện vất vả, thiếu thốn, giữa lúc cuộc chiến tranh đang vào giai đoạn ác liệt, địch đánh phá suốt ngày đêm, mọi hoạt động của ta lại phải hết sức bí mật, để giữ con đường - tuyến vận tải huyết mạch, bảo đảm sự sống còn của cách mạng miền Nam.
Bước sang những năm 1967 - 1968, cường độ đánh phá của đế quốc Mỹ càng điên cuồng hơn, nhất là sau cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968 của quân và dân miền Nam, đế quốc Mỹ càng quyết tâm băm nát các tuyến hành lang vận chuyển của ta. Bởi vậy, dù hết sức bí mật, nhưng vẫn bị kẻ thù phát hiện và tổ chức bắn phá. Hơn nữa, đường 10 là tuyến đường chỉ cách bến phà Long Đại khoảng 7km về phía Nam, một trong những “tọa độ lửa ác liệt mà đế quốc Mỹ luôn tìm cách bắn phá. Mục đích của chúng là ngăn chặn ngay từ đầu, không cho hàng hóa vào được đến đường 10, vì từ đó vượt khẩu chi viện vào tiền tuyến. Vì vậy, bến phà Long Đại bị địch đánh phá bao nhiêu thì đường 10 cũng bị hủy diệt bấy nhiêu. Đại bác 406 ly từ ngoài biển bắn pháo vào, cùng với đủ loại máy bay oanh tạc, biến nơi đây thành một “điểm lửa” trong “chảo lửa lớn” Quảng Bình.
Có thể nói, trong suốt quá trình mở đường và chiến đấu chống kẻ thù, đường 10 là bộ đội, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến đang đọ sức quyết liệt, đầy hy sinh, đối mặt với bom đạn, trong đó lực lượng phóng tuyến mở đường là cán bộ, chiến sĩ Cục Công trình I. Các trọng điểm vô cùng ác liệt trên tuyến đường 10 là km0, km5 và ngã ba Dân chủ được ví là “ngã ba Âm phủ”. Trên mỗi km đường, không biết bao nhiêu cán bộ, chiến sĩ đã ngã xuống để cho con đường được nối thông ra tiền tuyến. Đúng như lời câu ca: “Chưa đi chưa biết đường 10. Đi rồi mới biết sức người sức ta”.
Gian khổ ác liệt là vậy, nhưng các lực lượng của ta vẫn không quản ngày đêm, vượt qua tất cả, bằng mọi giá quyết tâm mở đường, thông tuyến. Đến giữa năm 1968, hơn 40km đường đã được hoàn thành. Những năm sau này, đường 10 còn được nâng cấp, mở rộng thêm để đáp ứng yêu cầu của tiền tuyến.
Từ khi thông tuyến và đưa vào sử dụng, đường 10 đã góp phần “chia lửa” cho các tuyến đường 12, 15, 16 và 20, không chỉ làm giảm mức độ đánh phá của địch mà còn tăng thêm khối lượng hàng hóa vận chuyển vào các chiến trường. “Chỉ tính riêng trong năm 1971, khối lượng vận tải trên hướng đường 16 và 18 tăng, tháng hai gấp 1,7 lần, tháng ba gấp 2,1 lần, tháng tư gấp 3,3 lần so với tháng Giêng”.
Trong chiến dịch Đường 9 - Nam Lào năm 1971, đường 10 và đường 18 là trục chính trong việc vận chuyển vũ khí, khí tài hạng nặng vào chiến trường. “Bộ đội và binh khí kỹ thuật triển khai đội hình chiến đấu trên ba trục đường 10, 16 và 18. Đường 10 dài 72km và đường 18 dài 60km, dành cho binh khí kỹ thuật hạng nặng. Đường 16 dài 140km dành cho bộ binh, vũ khí nhẹ và hậu cần”. Trong chiến dịch Trị - Thiên năm 1972, đường 10 là nơi được Quân chủng phòng không không quân đặt Sở chỉ huy Bộ Tư lệnh tiền phương tại km5 (khu vực Rào Đá), để chỉ huy lưới lửa phòng không đánh trả máy bay địch, bảo vệ hậu phương.
Như vậy, cho dù ra đời muộn hơn so với các tuyến đường 12, 15, 16 và 20, nhưng đường 10 đã đóng vai trò quan trọng trong công tác vận tải chi viện cho tiền tuyến giao thông trên đất Quảng Bình, và cũng là huyết mạch bị đế quốc Mỹ đánh phá quyết liệt nhất, nhất là tại các “điểm lửa” km 0, km 5 và ngã ba Dân chủ. Đường 10 là “Nơi ghi lại ý chí, quyết tâm mở đường chi viện cho tiền tuyến miền Nam của 13.000 con người trong suốt 5 năm liền. Để có con đường này, 200 thanh niên đã ngã xuống, 700 người phải mang thương tật suốt đời”[2].
Trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược của nhân dân ta, đường 10 cùng với các tuyến vận tải chi viện khác trên địa bàn tỉnh, đóng vai trò cực kỳ quan trọng, góp phần đi đến thắng lợi cuối cùng. Đế quốc Mỹ, cho dù đã huy động mọi sức lực, sử dụng hầu hết các phương tiện chiến tranh tối tân, hiện đại nhất, vẫn không phá hủy được những tuyến đường được mở bằng cả sức lực, trí tuệ và quyết tâm của tuổi 20 “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”. Đế quốc Mỹ đã thất bại trong việc cắt đứt huyết mạch giao thông, thất bại trong việc ngăn chặn sự chi viện sức người, sức của từ hậu phương miền Bắc cho miền Nam thân yêu, cho Trị - Thiên ruột thịt. Đế quốc Mỹ phải kinh hoàng, khiếp sợ trước những con đường được ví như “con rồng nghìn vây chặt đi mọc lại”, là “trận đồ bát quái xuyên rừng rậm”, buộc phải thừa nhận “chúng ta có thể làm cho việc vận chuyển của họ bị chậm lại, bắt họ trả giá nhưng chắc chắn chúng ta không ngăn được họ”.
Ngày nay, đường 10 đã được nâng cấp trở nên to đẹp và hiện đại, và trở thành một phần của đường quốc lộ 9B, để phù hợp với mục tiêu phát triển kinh tế, văn hóa - xã hội, đặc biệt là góp phần trong việc phát triển du lịch của địa phương. Hơn thế, đường 10 luôn được ghi dấu trong trang sử hào hùng của dân tộc cũng như trong tiềm thức của mỗi thế hệ, về một thời hào hùng oanh liệt của quân và dân ta trên con đường đấu tranh chống kẻ thù xâm lược, thống nhất đất nước.
Ngày 07/5/2009, di tích lịch sử cách mạng Km0 - Đường 10 được xếp hạng di tích lịch sử Quốc gia theo Quyết định số 1732/QĐ-BVHTT, của Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thông tin.
Ngày 9/12/2013, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 2383/QĐ-TTg, xếp hạng di tích lịch sử cách mạng Km0 - Đường 10 là di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên và Chính ủy đoàn 559 Đặng Tính thăm đường 20 - Tiểu đoàn 33 Công binh Anh hùng tháng 3/1973 (Ảnh: Tư liệu)
Di tích lịch sử Km0-Đường 10 thuộc tuyến đường Đông Trường Sơn của hệ thống đường Hồ Chí Minh (Ảnh: Tư liệu)
Nhà bia tưởng niệm di tích Km0 - Đường 10, xã Vạn Ninh (Ảnh: Đình Hướng)
Bia tưởng niệm di tích Km0 - Đường 10 (Ảnh: Tư liệu)
[1] Đồng chí Lê Ngọc Hoàn là Đội trưởng Thanh niên xung phong N39 thuộc Binh trạm 16, Binh đoàn Trường Sơn; nguyên Bộ trưởng Bộ Giao thông Vận tải (1997-2002).
[2] Chương trình lễ hội “Huyền thoại một con đường” do UBND tỉnh Quảng Bình, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Công ty CIAT tổ chức, 5/2009.